Hậu vệ cánh và cuộc cách mạng lớn đầu thiên niên kỷ

 

"Gary Neville? Ai lại muốn thành mẫu cầu thủ như hắn chứ? Hậu vệ cánh là những gã không thể đá được ở vị trí trung vệ, cũng chẳng đủ khả năng đá tiền vệ cánh" - Jamie Carragher nói một cách đầy châm biếm về Gary Neville. Ai cũng biết cả hai là những "cựu thù" xuất phát từ chính nơi họ lớn lên: Manchester United và Liverpool - cặp đấu giàu duyên nợ bậc nhất xứ sở sương mù. Sự mỉa mai của Carragher có thể chỉ là quan điểm cá nhân nhưng chỉ ra một thực tế rằng các hậu vệ cánh rất hiếm khi trở thành người nổi bật. 
 

Trong danh sách Quả bóng vàng do France Football bình chọn từ năm 1956, có thủ môn (Lev Yashin), trung vệ (Fabio Cannavaro), tiền vệ trụ hay hậu vệ quét (Franz Beckenbauer, Matthias Sammer,...), tiền vệ trung tâm (Josef Masopust, Gianni Rivera,...), tiền vệ cánh (Rivaldo, Luis Figo,...), hộ công (Zinedine Zidane, Igor Belanov,...), trung phong (Andriy Shevchenko, Ronaldo Nazario,...). Gần như mọi vị trí đều có một cầu thủ từng được vinh danh nhưng tuyệt nhiên, chỉ có hậu vệ cánh là chưa bao giờ có cái tên nào được công nhận xuất sắc nhất thế giới.
 

Cái tên được coi là hình mẫu cho hậu vệ cánh hiện đại như Roberto Carlos cũng chưa bao giờ được vinh danh dù dấu ấn anh để lại cho thế giới bóng đá là rất lớn. Điều đó thực sự là vấn đề. Câu nói của Carragher không hẳn là sai. Rất nhiều hậu vệ cánh không đủ khả năng chơi ở vị trí trung vệ, hoặc nếu chơi tốt ở vị trí này họ sẽ lập tức từ bỏ vai trò hậu vệ cánh mà Sergio Ramos là một điển hình. Những hậu vệ cánh cũng có quá ít kỹ năng để qua người, sáng tạo hay ghi bàn để đá hẳn ở vị trí tiền vệ cánh. Đó là lý do Roberto Carlos trở thành "dị loại".
 

Một nguyên nhân nữa khiến hậu vệ cánh hay cầu thủ chạy cánh có khả năng phòng ngự (wing-backs) thường ít được chú ý những vị trí còn lại vì các chiến lược gia một thời mặc nhiên đặt họ ở vị trí hỗ trợ. Điều đó khiến công trạng của họ không được đánh giá đúng. Nếu phòng ngự tốt, các trung vệ hay thủ môn sẽ được vinh danh thay vì những người "hỗ trợ phòng ngự". Còn trong tấn công? Dĩ nhiên hậu vệ cánh khó ghi được nhiều bàn như tiền đạo hay hậu vệ cánh, thế nên dù có đôi lúc nổi bật nhưng xét về chỉ số hiệu quả vẫn kém so với những người chuyên làm bàn hay kiến tạo.
 

Rất nhiều chiến lược gia nhìn thấu điểm này. Điều đó dẫn tới logic đặt câu hỏi nếu hậu vệ cánh chỉ để hỗ trợ phòng ngự hay tấn công, nghĩa là họ trở thành vai phụ. Các cầu thủ không ai muốn mình trở thành vai phụ ít đóng góp cho toàn đội, còn các chiến lược gia cũng muốn tối ưu hóa từng cá nhân, từng vị trí cụ thể trên sân sao cho hiệu quả nhất. Vậy giải pháp cho vấn đề này là gì?
 

Cuộc cách mạng cho "vai phụ"
 

Không phải ngẫu nhiên đa phần những hậu vệ cánh theo hình mẫu hiện đại đều bắt nguồn từ Brazil. Nilton và Djalma Santos được chuyên gia nghiên cứu về bóng đá Nam Mỹ, Tim Vickery nhận định đặt nền móng cho lý thuyết hậu vệ cánh hiện đại. Về sau, những Roberto Carlos, Marcelo, Dani Alves hay Alex Sandro tiếp tục hoàn thiện hình mẫu hậu vệ cánh mới. Bí quyết là gì?
 

Khác với nhiều hậu vệ cánh ở châu Âu, các hậu vệ cánh xuất thân Brazil thiên về tấn công hơn, họ cũng có sự linh hoạt về vị trí nhất định khi không bị sớm gò vào khuôn mẫu ở các trung tâm đào tạo chính thống. Phần nhiều cầu thủ Brazil nói riêng và Nam Mỹ nói chung đều xuất thân từ bóng đá đường phố nên tư duy chiến thuật của họ khá tự do. Vì vậy dù là một hậu vệ cánh nhưng họ chưa bao giờ nghĩ mình chỉ là người hỗ trợ cho trung vệ trong vai trò phòng ngự, thậm chí nhiều cầu thủ sẵn sàng dâng cao tấn công như một tiền đạo cánh hoặc bó vào đá trung lộ như một tiền vệ trung tâm.
 

Trong thời đại khoa học bóng đá phát triển mạnh mẽ, đặc biệt về mặt thống kê, đóng góp của các cầu thủ không chỉ dừng lại ở ghi bàn hay chống ghi bàn nữa. Thay vào đó, đóng góp của một cầu thủ cho đội còn ở nhiều khía cạnh tổng hợp như tạo khoảng trống cho đồng đội, số đường kiến tạo thành bàn, số đường chuyền quyết định,... Từ đó, người ta ngày càng hiểu rõ hậu vệ cánh không chỉ giới hạn ở khả năng phụ trợ mà có thể trở thành "vai chính" góp phần quan trọng trong thành công của cả đội.
 

Pep Guardiola trở thành một trong số những chiến lược gia đầu tiên của thiên niên kỷ mới tạo nên cuộc cách mạng với vị trí hậu vệ cánh, mà tiêu biểu là trường hợp của Dani Alves. Dưới thời Pep ở Barcelona, Dani Alves được phép đá dâng cao tấn công, thậm chí xâm nhập vòng cấm. David Villa hay Thierry Henry có những lúc dạt ra cánh sắm vai trò hút người để tạo khoảng trống cho Dani Alves. Hiệu quả có thể thấy tức thì qua những thống kê.
 

Tính đến hết mùa giải trước thì trong một thập kỷ (2006-2016), chỉ duy nhất Messi tạo ra nhiều pha kiến tạo thành bàn hơn Dani Alves tại tại La Liga (127 so với 97). Hãy nhớ rằng ngay cả Xavi và Iniesta, những tiền vệ được đánh giá là sáng tạo bậc nhất của La Liga thập kỷ qua cũng không làm được nhiều đến thế như Dani Alves. Gần nhất trong trận chung kết Champions League 2016-17, Marcelo, Dani Alves hay Alex Sandro - những hậu vệ cánh thế hệ mới - đều góp công lớn giúp Real Madrid cùng Juventus tiến vào trận đấu cuối cùng tại Cardiff. 
 

Sự biến chuyển ấy đến từ việc các chiến lược gia không coi hậu vệ cánh hay wing-backs là một cầu thủ phụ trợ, mà trở thành con bài chiến lược trong chiến thuật. Ngoài Pep Guardiola, rất nhiều chiến lược gia khác đều thực hiện điều này. Jose Mourinho kéo Antonio Valencia từ một tiền vệ cánh xuống đá hậu vệ, Antonio Conte thành công với cặp wing-backs là Victor Moses và Marcos Alonso, Mauricio Pochettino cũng sở hữu cặp Danny Rose - Kyle Walker, Sergi Roberto vốn là một tiền vệ trung tâm cũng được kéo về đá hậu vệ cánh thay thế Dani Alves tại Barcelona,...
 

Giờ đây, các hậu vệ cánh không còn phải mang danh hỗ trợ nữa mà đôi lúc chính những vị trí khác phải hỗ trợ cho họ. Tiêu biểu là Antonio Conte dùng cặp Kante - Matic, những tiền vệ trung tâm khỏa lấp chỗ trống khi những cầu thủ chạy cánh dâng cao tấn công, Pep Guardiola thậm chí còn để những tiền đạo hay tiền vệ cánh hút người để hậu vệ cánh được phép tự do hơn về mặt di chuyển, Jose Mourinho cũng chỉ thị Ander Herrera luôn sẵn sàng lấp khoảng trống trong trường hợp Antonio Valencia dâng cao,... Sơ đồ ba hậu vệ cũng khiến các hậu vệ cánh ít phải lo nghĩ về mặt hỗ trợ phòng ngự như trước kia.  
 

Ngoài ra, sự đa năng của các hậu vệ cánh giúp các chiến lược gia tìm ra được cách tận dụng họ một cách hiệu quả hơn. Từ sau khi Philipp Lahm được đẩy vào trung tâm, rất nhiều hậu vệ cánh cũng được sử dụng theo cách này. Raphael Guerrero (Dortmund) hay Fabinho (Monaco) được Thomas Tuchel và Leonardo Jardim chuyển đổi vị trí để tạo ra sự linh hoạt hơn trong chiến thuật. 
 

Nhìn chung với việc chiến thuật bóng đá được hỗ trợ bởi công nghệ để thay đổi từng ngày như hiện tại, không còn một vị trí nào được cố định sắm vai chính hay vai phụ nữa. Tất cả nằm ở sự tính toán chiến thuật của huấn luyện viên cùng khả năng của từng cầu thủ. Những khái niệm cổ điển như trung phong cắm, hậu vệ cánh, số 10,... sẽ dần lùi vào dĩ vãng để nhường chỗ cho những khái niệm mới chỉ nhóm cầu thủ có sự linh hoạt về mặt vị trí và vai trò trên sân.
 

Tiêu biểu là "sui generis" - hậu vệ cánh chơi như một cầu thủ sáng tạo (playmaker) - như học giả chuyên nghiên cứu về bóng đá, Jonathan Wilson định nghĩa về Dani Alves.